Elisabeth Kübler-Ross: 1969 «On Death and Dying»

Η γυναίκα που αποφάσισε να συνοδεύσει τον ετοιμοθάνατο ασθενή στα τελευταία του στάδια, βοηθώντας τον να αποδεχτεί το οριστικό του τέλος, έμελλε να καθελκύσει στον ψυχολογικό στίβο ένα μοντέλο για τη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων του πένθους, αλλάζοντας δραστικά το τρόπο που έβλεπε τόσο η επιστημονική κοινότητα όσο και η κοινωνία τον θάνατο.

Ο άνθρωπος που πεθαίνει πενθεί για τη ζωή του, προσπαθώντας να κρατηθεί με νύχια και με δόντια απ’ ό,τι μπορεί να βρει, αγωνιώντας και αγκομαχώντας. Η Κιούμπλερ-Ρος έβαλε σκοπό να το αλλάξει αυτό, ανακουφίζοντας την υπαρξιακή αγωνία και φέρνοντας τον ασθενή σε κατάσταση αποδοχής.

Το περίφημο μοντέλο της των 5 σταδίων από τα οποία διέρχεται ο ψυχισμός του ετοιμοθάνατου – άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή – αποτέλεσε σταθερή αναφορά των επαγγελματιών της Υγείας στην προσπάθειά τους να να προσεγγίσουν το πένθος, τη θλίψη, την απώλεια, την τραγωδία και την τραυματική εμπειρία.

Βιογραφία

Η Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ γεννήθηκε στις 8 Ιουλίου 1926 στη Ζυρίχη ως τρίδυμη. Παραλίγο να χαθεί στη γέννα, καθώς ζύγιζε μόλις 1 κιλό, οι προσπάθειες των γιατρών την κράτησαν στη ζωή. Η Ελίζαμπεθ ανακάλυψε την κλίση της στην ιατρική από μικρή ηλικία, συνάντησε ωστόσο τη σθεναρή αντίσταση του πατέρα της στην απόφασή της να γίνει γιατρός. Σε ηλικία 16 ετών, ο πατέρας τής δίνει τελεσίγραφο: ή θα εργαζόταν ως γραμματέας στην οικογενειακή επιχείρηση ή θα γινόταν μαία.

Αψηφώντας τις οικογενειακές επιταγές, η έφηβη Ελίζαμπεθ εγκαταλείπει το σπίτι της και περιπλανιέται, κάνοντας μια σειρά από δουλειές του ποδαριού για να επιβιώσει. Είναι βέβαια και τα ζοφερά χρόνια του Β’ Παγκοσμίου, με την ίδια να προσφέρει εθελοντικά τις υπηρεσίες της σε νοσοκομεία και προσφυγικούς καταυλισμούς.

Σε επίσκεψή της  σε πολωνικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαϊντάνεκ, επηρεάζεται από την εικόνα των εκατοντάδων πεταλούδων που είχαν σκαλίσει οι όμηροι στους τοίχους. Αυτά τα έργα τέχνης των μελλοθάνατων καταγράφηκαν στη μνήμη της και επηρέασαν τη σκέψη της για τη ζωή και τον θάνατο.

Το 1951, αποφασισμένη να ακολουθήσει την κλίση της, επιστρέφει στη Ζυρίχη και γράφεται στην Ιατρική Σχολή του πανεπιστημίου της πόλης. Στα φοιτητικά έδρανα γνωρίζει τον Αμερικανό Εμάνιουελ Ρόμπερτ Ρος, επίσης σπουδαστή ιατρικής, με τον οποίο ερωτεύονται παράφορα.

Το ειδύλλιο καταλήγει σε γάμο το 1958, τον επόμενο χρόνο της αποφοίτησής τους, με το ζευγάρι να αποφασίζει τελικά να εγκατασταθεί στην Αμερική. Φτάνοντας στη Νέα Υόρκη, γίνονται αμφότεροι δεκτοί στο κοινοτικό νοσοκομείο του Γκλεν Κόουβ. Η Ελίζαμπεθ αποφασίζει κατόπιν να πάρει ειδικότητα στην ψυχιατρική και γίνεται τελικά ψυχίατρος στο πολιτειακό νοσοκομείο του Μανχάταν.

Το 1962, η Κιούμπλερ-Ρος και ο άντρας της μετακομίζουν στο Ντένβερ για να διδάξει η Ελίζαμπεθ στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Κολοράντο. Η ψυχολογική στήριξη των ετοιμοθάνατων ασθενών την έχει απασχολήσει ήδη από νεαρή ηλικία, με την ίδια να ενοχλείται όταν διαπιστώνει ότι στο πρόγραμμα σπουδών της ιατρικής σχολής απουσιάζει εκκωφαντικά οποιοδήποτε μάθημα ή έστω αναφορά στον θάνατο.

Αντικαθιστώντας μάλιστα συνάδελφο καθηγητή, η Κιούμπλερ-Ρος φέρνει στην τάξη ένα 16χρονο κορίτσι που πέθαινε από λευχαιμία, ζητώντας από τους φοιτητές να τη ρωτήσουν ό,τι θέλουν. Οι σπουδαστές περιορίστηκαν φυσικά σε ερωτήσεις για τη σωματική της κατάσταση και την εξέλιξη της νόσου, παραλείποντας εντελώς τον ανθρώπινο ψυχικό παράγοντα. Ταραγμένη η κοπέλα, ξεσπά σε κλάματα και αρχίζει να μιλά για τα θέματα που την απασχολούσαν, όπως το γεγονός ότι δεν θα έφτανε ποτέ στην ενηλικίωση ή θα έχανε τον σχολικό χορό της αποφοίτησης κ.λπ. Η Κιούμπλερ-Ρος συνειδητοποίησε ότι η απουσία στην ιατρική εκπαίδευση ακαδημαϊκών θεμάτων που άπτονται του θανάτου ήταν εγκληματική.

Μετακομίζει στο Σικάγο το 1965 για τα νέα διδακτικά της καθήκοντα στο πανεπιστήμιο της πολιτείας, σχηματίζει ένα μικρό γκρουπ από φοιτητές θεολογίας για να συζητηθούν εκτενέστερα τα θέματα που αφορούν στον θάνατο. Σύντομα ο μικρός κύκλος σπουδαστών  μετατρέπεται σε σειρά σεμιναρίων με εκατοντάδες συμμετοχές, στα οποία παρουσιάζονται ζωντανές συνεντεύξεις με ετοιμοθάνατους και πάσχοντες από ανίατες ασθένειες.

Ο εκτεταμένος κύκλος συνεντεύξεων και η ερευνητική της δουλειά κατέληξε στο περίφημο  δοκίμιό της «On Death and Dying» του 1969, στο οποίο και περιγράφει το μοντέλο της για τη θλίψη, που αναγνωρίζει 5 στάδια από τα οποία περνάει ο άνθρωπος για να αποδεχτεί τελικά τον θάνατο (ή την απώλεια): άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. Η καθέλκυση στον επιστημονικό στίβο των 5 αυτών φάσεων έφερε τα πάνω-κάτω στην ψυχολογία, με σφοδρότατες κριτικές και δριμείες ενστάσεις.

Αηδιασμένη από την υποδοχή και τις αντιδράσεις, εγκαταλείπει την ακαδημαϊκή καριέρα και δεν επιστρέφει ποτέ πια στην πανεπιστημιακή έδρα: ιδιωτεύει σε αυτό που η ίδια αποκαλεί «το μεγαλύτερο μυστήριο της επιστήμης», τον θάνατο…

Στη διάρκεια της καριέρας της, η Κιούμπλερ-Ρος έγραψε περισσότερα από 20 δοκίμια για τον θάνατο και τον τρόπο διαπραγμάτευσής του, φωτίζοντας μια πτυχή της ιατρικής και ψυχολογικής πειθαρχίας που παρέμενε εν πολλοίς στο περιθώριο. Η ίδια ταξίδεψε ακούραστα στα πέρατα του κόσμου, μεταφέροντας το μήνυμα της ανακουφιστικής φροντίδας σε ασθενείς τελικού σταδίου, μέσω σεμιναρίων και workshop.

Με τα χρήματα που αποκόμισε από τα βιβλία και τα σεμινάριά της, χρηματοδότησε την ανέγερση του Shanti Nilaya, του εκπαιδευτικού κέντρου που ίδρυσε στην Καλιφόρνια το 1977. Την ίδια εποχή, ιδρύει το περίφημο Elisabeth Kübler-Ross Center, το οποίο στα μέσα της δεκαετίας του ’80 θα μετεγκατασταθεί στο κτήμα της στη Βιρτζίνια.

Η σημαντικότερη συμβολή της είναι βέβαια η ανάπτυξη ενός νέου μοντέλου περίθαλψης ασθενών, του hospice: πρόκειται για ξενώνες φροντίδας ασθενών τελικού σταδίου, με το βάρος να ρίχνεται στην ψυχολογική στήριξη και την προσπάθεια αποδοχής εκ μέρους του ετοιμοθάνατου του οριστικού του τέλους.

Η Κιούμπλερ-Ρος ήταν πρωτεργάτης στην ενασχόληση με τους ασθενείς του AIDS κατά το πρώτο κύμα εκδήλωσης της επιδημίας. Προσπάθησε να λειτουργήσει ακόμα και hospice για τη φροντίδα των ασθενών του ΗIV, συνάντησε ωστόσο και εδώ επίθεση από το στίγμα που ενείχε η νόσος…

Το 2002, η Κιούμπλερ-Ρος μετακομίζει σε hospice, όπου και πεθαίνει δύο χρόνια αργότερα, στις 24 Αυγούστου 2004, από φυσικά αίτια, περιβαλλόμενη από τα δύο παιδιά της, τα δύο εγγόνια της και τους αναρίθμητους οικείους της. Λίγο πριν από τον θάνατό της μάλιστα, πρόλαβε να ολοκληρώσει το τελευταίο της σύγγραμμα για το πένθος «On Grief and Grieving», που κυκλοφόρησε το 2005, κοινή εργασία με τον David Kessler.

Η Ελβετίδα ψυχίατρος Elisabeth Kübler-Ross είναι μία από τις πρώτες  που μελέτησαν το θάνατο και την πορεία προς αυτόν. Η οπτική της για το τελικό αυτό στάδιο ανάπτυξης του ανθρώπου αναμφίβολλα μπορεί να χαρακτηριστεί ανώτερη.

Elisabeth Kübler-Ross αποφθέγματα

• Οι ασθενείς, μου δίδαξαν όχι πώς να πεθάνω, αλλά πώς να ζήσω.
• Οι πιο όμορφοι άνθρωποι που έχουμε γνωρίσει είναι αυτοί που γνωρίσαν την ήττα, τον πόνο, την πάλη, την απώλεια, και βρήκανε τον δρόμο τους πέρα από αυτά τα βάθη. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν μία εκτίμηση, μία ευαισθησία, και μία κατανόηση της ζωής, που τους γεμίζει με συμπόνια, ευγένεια, και μία βαθιά αγάπη. Οι όμορφοι άνθρωποι δεν συμβαίνουν έτσι απλά…
• Οι άνθρωποι είναι σαν τα παράθυρα βιτρώ. Γυαλίζουν και αστράφτουν όσο ο ήλιος φέγγει απ’ έξω, αλλά όταν πέσει το σκοτάδι, η πραγματική τους ομορφιά αποκαλύπτεται μόνο από ένα εσωτερικό φως.
• Το ύστατο μάθημα που έχουμε όλοι μας να μάθουμε είναι η ανιδιοτελής αγάπη, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο του άλλους, αλλά και τους εαυτούς μας επίσης.
• Μόνο όταν γνωρίζουμε και καταλαβαίνουμε ότι έχουμε περιορισμένο χρόνο στη γη – και ότι δεν έχουμε κανέναν τρόπο να γνωρίζουμε πότε τελειώνει ο χρόνος μας, τότε θα αρχίσουμε να ζούμε κάθε μέρα στο έπακρο, σαν να ήταν η μόνη που είχαμε.
• Μάθε να έρχεσαι σε επαφή με τη σιωπή μέσα σου και να ξέρεις ότι όλα στη ζωή έχουν σκοπό. Δεν υπάρχουν λάθη, ούτε συμπτώσεις, όλα τα γεγονότα είναι ευλογίες που μας δίνονται για να μάθουμε.
• Πρέπει να διδάξουμε στην επόμενη γενιά παιδιών από την πρώτη κιόλας μέρα ότι είναι υπεύθυνα για τη ζωή τους. Το μεγαλύτερο δώρο της ανθρωπότητας, αλλά και η μεγαλύτερη κατάρα, είναι ότι έχουμε ελεύθερη βούληση. Μπορούμε να κάνουμε τις επιλογές μας βασισμένες στην αγάπη ή στο φόβο.
• Για αυτούς που προσπαθούν να τον κατανοήσουν, ο θάνατος είναι μια μεγαλειώδης δύναμη δημιουργίας. Οι πιο υψηλές πνευματικές αξίες της ζωής μπορεί να προέλθουν από τη σκέψη και τη μελέτη του θανάτου.
• Η αγάπη είναι πραγματικά το μόνο πράγμα που μπορούμε να έχουμε, να διατηρήσουμε και να πάρουμε μαζί μας.
• Όσον αφορά την υπηρεσία, μπορεί να λάβει τη μορφή ενός εκατομμυρίου πραγμάτων. Για να υπηρετήσεις, δεν χρειάζεται να είσαι γιατρός που εργάζεται στις φτωχογειτονιές δωρεάν ή να γίνεις κοινωνικός λειτουργός. Η θέση σου στη ζωή και το τι κάνεις δεν έχει σημασία όσο το πώς κάνεις αυτό που κάνεις.
• Η πραγματικότητα είναι ότι θα θρηνείς για πάντα. Δεν θα “ξεπεράσεις” την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Θα μάθεις να ζεις με αυτό. Θα θεραπευτείς και θα ξαναχτίσεις τον εαυτό σου γύρω από την απώλεια που έχεις υποστεί. Θα είσαι ξανά πλήρης αλλά ποτέ δεν θα είσαι ο ίδιος. Ούτε θα έπρεπε να είσαι ο ίδιος ούτε θα ήθελες.
• Είναι πολύ σημαντικό να κάνετε αυτό που σας αρέσει να κάνετε. Μπορεί να είστε φτωχοί, μπορεί να πεινάσετε, μπορεί να χάσετε το αυτοκίνητό σας, μπορεί να χρειαστεί να μετακινηθείτε σε ένα άθλιο μέρος για να ζήσετε, αλλά θα το ζήσετε! Και στο τέλος των ημερών σας θα ευλογείτε τη ζωή σας επειδή έχετε κάνει αυτό που ήρθατε εδώ για να κάνετε. Διαφορετικά, θα κάνετε πράγματα μόνο για έναν λόγο, για να ευχαριστήσετε τους άλλους ανθρώπους, και δεν θα έχετε ζήσει ποτέ! Και δεν θα έχετε έναν ευχάριστο θάνατο.
• Όταν πεθάνω θα χορέψω πρώτα σε όλους τους γαλαξίες … Θα παίξω και θα χορέψω και θα τραγουδήσω.Έχω πει στα παιδιά μου όταν πεθάνω, να αφήσουν μπαλόνια στον ουρανό για να γιορτάσουν ότι αποφοίτησα. Για μένα, ο θάνατος είναι μια αποφοίτηση.
• Δεν πρέπει να μας ανησυχεί το τέλος του σωματικού σώματος. Αντιθέτως, η ανησυχία μας πρέπει να είναι να ζούμε όσο είμαστε ζωντανοί – να απελευθερώσουμε τον εσωτερικό μας εαυτό από τον πνευματικό θάνατο που έρχεται με το να ζούμε πίσω από ένα προσωπείο σχεδιασμένο να συμμορφώνεται με τους εξωτερικούς ορισμούς του ποιοι και τι είμαστε.

Η Elisabeth Kübler-Ross συνέλαβε ουσιαστικά στην ψυχολογία μέσα από τα στάδια προσαρμογής στην διαδικασία του θανάτου. Αρχικά, τα στάδια αυτά βοήθησαν σε περιπτώσεις ανθρώπων που είχαν διαγνωσθεί με καταληκτική ασθένεια. Στην πορεία, η συγκεκριμένη θεωρία χρησιμοποιήθηκε σε μία ευρύτερη γκάμα απωλειών, όπου και πάλι παρατηρείται μια διεργασία πένθους, όπως ο χωρισμός, τα προβλήματα υγείας, εργασίας ή η απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου.

Τα στάδια προσαρμογής στην ιδέα του θανάτου

Τα πέντε στάδια κατά τη διαδικασία προσαρμογής στην ιδέα του θανάτου ήταν τα ακόλουθα:

Άρνηση:

Ο άνθρωπος σε αυτό το στάδιο απορρίπτει το ενδεχόμενο του θανάτου και αναζητά ελπιδοφόρες διαγνώσεις.

Θυμός:

Σ’ αυτό το στάδιο το άτομο έχει συνειδητοποιήσει ότι θα πεθάνει και νιώθει ματαιωμένο καθώς δε μπορεί να εκπληρώσει όλα όσα επιθυμεί.

Διαπραγμάτευση:

Σ’ αυτό το στάδιο είναι σαν το άτομο να προσπαθεί να εξαγοράσει λίγο χρόνο και να διαπραγματεύεται με το Θεό, τους γιατρούς, τις νοσοκόμες.

Κατάθλιψη:

Πλεόν οι διαπραγματεύσεις έχουν λάβει τέλος και το άτομο αισθάνεται αβοήθητο και πενθεί για όσα έχει χάσει ή πρόκειται να χάσει.

Αποδοχή:

Το τελικό στάδιο όπου πλέον το άτομο αντιμετωπίζει με έναν πιο ήρεμο και γαλήνιο τρόπο το θάνατο.

Τα στάδια αυτά περιγράφουν το πώς μπορεί να αισθάνεται ένας άνθρωπος που πεθαίνει, ωστόσο δεν είναι καθολικά. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τις αντιδράσεις ενός ανθρώπου στο θάνατο είναι πολλοί και σχετίζονται όχι μόνο με τα βιώματα, τη φύση της ασθένειας και την προσωπικότητα του κάθε ατό

μου, αλλά και με την κουλτούρα του και την κοσμοθεωρία του. Όσο μοναδικός είναι κάθε άνθρωπος, τόσο μοναδικά περνά τη διαδικασία αυτή, καθώς τα άτομα δε μεταβαίνουν απαραίτητα από το ένα στάδιο στο άλλο με την παραπάνω ακολουθία.